Het merendeel van de mensen weet waarschijnlijk niet wie onderzoeker Youyou Tu is. Toch heeft zij miljoenen mensen gered van malaria. Voor haar ontdekking van artemisenine, een medicijn dat in combinatietherapie zeer effectief is tegen malaria, heeft zij afgelopen week [ed. ten tijde van publicatie van dit artikel in 2015] de Nobelprijs voor de Fysiologie of Geneeskunde gekregen. Terecht, want Youyou Tu en de andere twee winnaars, William C. Campbell en Satoshi Omura, zijn voorbeeldwetenschappers.

 

Ho Chi Minh

Youyou Tu werd geboren in China in 1930. Na het afronden van haar studie Farmaceutische wetenschappen werd ze ook getraind in traditionele Chinese geneeskunst. Haar werk is vrij onbekend, wat onder andere het gevolg is van het feit dat het onderdeel was van het geheime Project 523. Dat werd in de jaren 60 opgezet door Ho Chi Minh om nieuwe antimalariamiddelen te vinden.

 

Tu richtte zich binnen dit project op Chinese geneeskrachtige planten. Dit betekende dat ze zich het merendeel van haar tijd in de velden bevond en dat ze elk plantje dat ze tegenkwam moest registreren. Vervolgens probeerde ze met een extraheertechniek een medicijn uit de gewassen te halen. In 1969 had Tu het idee om traditioneel Chinese geneeskrachtige kruidenrecepten tegen malaria na te bootsen. Haar team heeft tweeduizend recepten gescreend en daarvan 380 kruidenextracties gemaakt die op muizen werden getest. Na weinig hoopgevende resultaten richtte Tu zich op de Zomeralsem, een plant die ze vond in een handboek uit de vierde eeuw. In dat boek uit de late Jin-dynastie stond dat het sap van de plant Artemisa Annua L. zou werken tegen malaria wanneer het wordt ondergedompeld in koud water. Het grote verschil is dat in de extraheermethode die werd toegepast door Tu heet water werd gebruikt. Toen dit recept bleek te werken op muizen was Tu degene die zich opwierp als de eerste menselijke proefpersoon. Het medicijn bleek malaria goed te behandelen.^[1]

 

Omura verzamelde een aantal grondmonsters van de grond van een golfbaan waar hij vaak kwam.

 

Op zoek naar werkzame stoffen

De Nobelprijs voor de Fysiologie of de Geneeskunde wordt elk jaar toegekend aan een ontdekking die van groot belang is binnen de bètawetenschappen, Geneeskunde of medicijnen. In 2015 wordt de prijs toegekend aan zowel Youyou Tu als William C. Campbell en Satoshi Omura voor hun ontdekkingen op het gebied van therapie tegen rondwormparasieten, waar onderzoek op een golfbaan in Japan aan te pas kwam. Campbell is een Ierse wetenschapper met een PhD van de universiteit van Wisconsin. Van 1957 tot 1990 werkte hij voor het Merck Institute for Therapeutic Research. De Japanse Satoshi Omura heeft een PhD in Farmaceutische Wetenschappen en Scheikunde van de Universiteit van Tokio. Hij werkte als onderzoeker bij het Kitasato Instituut in Japan.

 

Omura verzamelde een aantal grondmonsters van de grond van een golfbaan waar hij vaak kwam. Deze onderzocht hij in samenwerking met Campbell bij chemie- en farmaciebedrijf Merck op bacteriën met een werking tegen parasieten. Net als het registeren van de plantjes van Tu was dit monnikenwerk, wat leidde tot de ontdekking van de bijzondere bacterie Streptomyces Avermectinius.^[2] De werkzame stof die Omura in de bacterie vond – eerst genaamd avermectine en later ivermectine – grijpt namelijk in op de ionkanalen in zenuw- en spiercellen van parasieten.^[3] Het middel werd een regelrechte hit in de veterinaire industrie. Miljoenen dieren werden ermee behandeld en de omzet van Merck oversteeg een miljard dollar per jaar.^[4] Ivermectine bleek bovendien ook te werken op mensen en dan met name in gevallen van infecties met parasieten die voor rivierblindheid zorgen, een ziekte die in Afrika hele dorpen blind heeft gemaakt. Sinds 1987 doneert Merck ivermectine voor de bestrijding van rivierblindheid aan patiënten wereldwijd.

 

Weinig roem en befaamdheid

De Nobelprijzen worden enkel uitgereikt aan onderzoekers die ontdekkingen van groot belang hebben gedaan. Alfred Nobel zelf stelde in zijn testament enkel dat het om de ‘belangrijkste’ ontdekking in een onderzoeksgebied moest gaan.^[5] De maatschappelijke nadruk van het Nobelcomité en de manier waarop zij het belang van wetenschap inschat, is idealistisch en humanitair. Ze focust zich immers voornamelijk op het aantal geredde of verbeterde mensenlevens. Dat is ook precies waarom de Nobelprijzen de grootste prijzen in de wetenschap zijn geworden: ze geven zowel de wetenschapper als de leek het gevoel dat een betere wereld mogelijk is.

 

Tu nam, op 84-jarige leeftijd en nog steeds niet met pensioen, haar Nobelprijs in ontvangst.

 

Los van de miljoenen levens die hun ontdekkingen hebben gered, is het de vraag waarom Youyou Tu, Satoshi Omura en William C. Campbell vanuit een wetenschapsfilosofisch standpunt eigenlijk voorbeeldwetenschappers zouden zijn. Filosoof en natuurkundige Bunge benadrukt dat wetenschappers niet de mensen zijn die na een ontdekking direct roem of befaamdheid – ‘celebrity’ – krijgen.^[6]  Dat principe ging ook op voor Youyou Tu na haar ontdekking. Het project van Ho Chi Minh was immers lange tijd geheim. Bovendien koos ze er in de jaren 60 en 70 voor om door te gaan met haar onderzoek ondanks dat in China destijds de culturele revolutie plaatsvond en op wetenschappers werd neergekeken. Dus nam zij, op 84-jarige leeftijd en nog steeds niet met pensioen, haar Nobelprijs in ontvangst. In een kort interview met Tu na de bekendmaking van de winnaars van de Nobelprijzen benadrukt zij dat het niet om een prijs of eer gaat, maar om verantwoordelijkheid.^[7]

 

Verantwoordelijkheid

Diezelfde verantwoordelijkheid is ook wat zij als argument noemt voor de keuze om zelf de eerste menselijke proef met artemisenine te ondergaan. In een ander interview vertelt Tu dat ze niet heel erg verbaasd was over het winnen van de Nobelprijs. Niet vanuit arrogantie, maar vanuit een gevoel van trots voor de Chinese wetenschap. ‘Everyone has been researching for decades, and so there’s no surprise in being able to win a prize’, zei ze bijvoorbeeld.^[8] Dat Tu zo zeker is van het nut van haar werk is prachtig. In haar tijd werden wetenschappers naar het platteland gestuurd om de opsplitsing tussen arbeiders en wetenschappers te verkleinen. Daarnaast werd van de wetenschappers verwacht dat zij zelf al hun veldwerk en het technische deel van hun onderzoek uitvoerden.^[9] Deze verwachting klinkt nu absurd, maar het heeft destijds tot grote wetenschappelijke projecten geleid. In de jaren 60 sloten veel universiteiten en onderzoeksinstituten in China hun deuren en was er geen beloningssysteem voor wetenschappers.^[10]

 

Tu heeft haar vinding gedaan zonder geld, universiteit of onderzoeksinstituut en zonder veel waardering van het politiek systeem. Toch blijft ze volhouden dat de prijs die zij nu ontvangt voor haar team en voor China is. Juist die bescheidenheid is wat een goede wetenschapper kenmerkt. Ze is een wetenschapper die in dit geval misschien niet neutraal en objectief is door de politieke ideologieën van het land waar zij onderzoek doet, maar die verder juist door die ideologie een neutrale en bescheiden positie inneemt en niet streeft naar geldelijk of commercieel gewin. Dat is voor Omura en Campbell echter niet het geval. Pas toen Merck miljarden had verdiend in de veterinaire industrie, gaven zij hun wondermiddel gratis aan de dorpen die geteisterd werden door rivierblindheid.

 

Een van de eisen die vaak langskomt wanneer wordt gesproken over ‘de voorbeeldwetenschapper’ is het voortbouwen op het werk van anderen en de daaraan verwante eisen zoals bronvermelding en het publiceren van vindingen. Gezien het project waar Tu voor werkte geheim was, was het voor haar lange tijd onmogelijk om zelf te publiceren. Toen de Chinese overheid zich vanaf 1977 ging richten op de vier grote modernisaties, waaronder wetenschap en technologie, werd het voor Tu toch mogelijk om haar werk te publiceren in een Chinees journal.^[11]

 

De voorbeeldwetenschapper houdt zich niet enkel aan de canon, maar reikt terug naar alle kennis die beschikbaar is om tot nieuwe ontdekkingen te komen.

 

Wat betreft het voortbouwen op het werk van anderen is de situatie en de insteek van Tu en Omura natuurlijk vrij uniek. Tu gebruikte een handboek uit de vierde eeuw en zette in op het nabootsen van eeuwenoude geneeskrachtige recepten en Omura deed onderzoek op een golfbaan. In het geval van Tu bewijst haar voortbouwen op het werk van anderen en het vertrouwen in haar eigen kennis van de oude Chinese geneeskunst dat zij een goede wetenschapper is. Voor beide onderzoekers geldt dat zij hun ontdekkingen hebben gedaan door hun creatieve ideeën uit te voeren. De voorbeeldwetenschapper houdt zich niet enkel aan de canon, maar reikt terug naar alle kennis die beschikbaar is om tot nieuwe ontdekkingen te komen. Dit wordt ook wel ‘broad scope’ genoemd: het verder reiken dan de doelen die het onderzoek origineel dient. Daarnaast is het ‘fruitful’, er worden nieuwe nuttigheden ontdekt in oude kennis.^[12]

 

Samenvattend is Youyou Tu een voorbeeldwetenschapper. Enerzijds vanwege aanwijsbare en bewonderenswaardige capaciteiten zoals haar doorzettingsvermogen om monnikenwerk te doen zonder (financiële) steun of vertrouwen vanuit de Chinese politiek. Anderzijds ook vanwege de abstractere kwaliteiten die haar hielpen bij het doen van haar onderzoeken, zoals haar originele creatieve blik en haar bescheidenheid. Waar het Omura en Campbell misschien streefden naar geldelijk gewin en een gebrek aan bescheidenheid hadden, valt ook voor hun onderzoeksmethode wat te zeggen. Ze hebben hun ontdekking van een wondermiddel immers te danken aan een creatief begin op een golfbaan. Deze creativiteit is iets wat niet vaak genoemd wordt in het zoeken naar de perfecte wetenschapper buiten de geesteswetenschapper.