Een groot deel van de mensen met psychiatrische klachten als angst, depressie, of post-traumatische stressstoornis heeft niet voldoende baat bij de huidig beschikbare geneesmiddelen en therapieën. In de afgelopen jaren is steeds meer onderzoek gedaan naar de toepassing van psychedelica bij het behandelen van psychiatrische klachten, vaak met opzienbarende resultaten. In de juiste context werken deze middelen beter dan de momenteel beschikbare medicatie. De Amerikaanse Food and Drug Administration (FDA) heeft zelfs een ´breakthrough status’ verleend aan een aantal van psychedelische stoffen. Dat betekent dat ze voorrang krijgen om mogelijk goedgekeurd te worden als gereguleerd geneesmiddel. Dit is een opmerkelijke ontwikkeling aangezien deze middelen lang een slechte reputatie hadden. Het tij is aan het keren en er wordt in de psychiatrie zelfs gesproken van een ‘psychedelische renaissance’.

Psychedelica, afgeleid van het Griekse psychè (geest) en dèlos (zichtbaar), is een verzamelnaam voor psychoactieve middelen die het bewustzijn opmerkelijk kunnen beïnvloeden. Bij gebruik van deze middelen kan de waarneming tijdelijk veranderen, wat bijvoorbeeld gepaard kan gaan met visioenen, nieuwe inzichten en gevoelens van verbondenheid met anderen en de natuur. De middelen staan voornamelijk bekend als partydrugs, maar sinds kort wordt er ook veel onderzoek gedaan naar het gebruik van de middelen bij de behandeling van verschillende psychiatrische stoornissen. Dit gebeurt bijvoorbeeld door psilocybine (de werkzame stof in paddo’s) en ketamine in te zetten bij depressie. Een ander voorbeeld is de werking van MDMA (de werkzame stof in XTC), die  wordt onderzocht bij mensen met een posttraumatische stressstoornis (PTSS). Zeer recentelijk is een artikel gepubliceerd met hoopgevende resultaten voor de behandeling van alcoholverslaving met psilocybine.^[1]

In de jaren zestig lekte LSD vanuit het onderzoek naar de hippietegencultuur.

Dit onderzoeksveld lijkt de afgelopen jaren plotseling te zijn ontstaan, maar is eigenlijk niet nieuw. Zo werd er in de jaren vijftig en zestig al volop onderzoek gedaan naar de klinische toepassing van een aantal psychedelische middelen in de psychiatrie. De middelen werden echter snel controversieel en deze onderzoeken raakten in de vergetelheid. Wat is de geschiedenis van het psychedelica-onderzoek, waar staat het nu en wat moet er nog gebeuren om veilige en werkzame psychedelische therapie een realiteit te maken?

Van inheems gebruik naar revolutie en The War on Drugs

Een aantal psychedelica wordt al duizenden jaren door mensen gebruikt.^[2] Psilocybine is bijvoorbeeld in grote delen van de wereld te vinden in bepaalde paddenstoelsoorten. Vooral in Latijns-Amerika zijn tal van archeologische en antropologische aanwijzingen te vinden die aantonen dat de inheemse bevolking het tijdens ceremonies gebruikt.^[3] Andere psychedelische middelen als mescaline en ayahuasca vinden hun oorsprong in planten en zijn ook gebruikt in dit soort rituelen. Ook vandaag de dag worden psycedelica nog gebruikt als sacrament binnen inheemse religies.

Sommige bekende psychedelische stoffen als LSD, MDMA en ketamine zijn later in laboratoria ontwikkeld. Deze middelen kennen dus een veel kortere geschiedenis en zijn in eerste instantie veelal gebruikt als onderzoeksmiddelen in de psychiatrie. In de jaren vijftig werd bijvoorbeeld al onderzoek gedaan naar LSD als behandeling voor psychiatrische stoornissen en een decennium later begon het onderzoek met psilocybine. De onderzoeken hadden veelbelovende resultaten. Er wordt geschat dat in deze periode ruwweg veertigduizend patiënten een behandeling met LSD hebben ontvangen, wat resulteerde in ruim duizend wetenschappelijke publicaties.^[4] Relatief recentelijk, in 2012, is daarvan een meta-analyse van deze onderzoeken verschenen waaruit bleek dat LSD met name effectief is bevonden in de behandeling van alcoholisme.^[5]

In de jaren zestig lekte LSD vanuit het onderzoek naar de hippietegencultuur. Het gevolg hiervan was dat het middel ineens op grote schaal recreatief werd gebruikt. De aan Harvard University verbonden psychologen Richard Alpert en Timothy Leary waren hier groot voorstander van. Zij werden voorvechters van de psychedelische revolutie en als gevolg ontslagen door Harvard. In 1966 deed Leary de inmiddels beruchte uitspraak: ‘Turn on, tune in, and drop out’, een provocerende boodschap die jongeren aanspoorde om zich los te trekken van tradities en rigide overheidsstructuren.^[6] Mogelijk beïnvloedde het gebruik van LSD jongeren om te weigeren in de Vietnamoorlog te gaan vechten en door de politieke machthebbers ongewenste standpunten te ontwikkelen.^[7] Al met al kwam de Amerikaanse regering tot de conclusie dat psychedelische middelen als LSD gevaarlijk waren. Het gevolg was dat psychedelica op de lijst van ‘Schedule 1 drugs’ werden geplaatst. Dit betekent dat de regering ze vanaf dat moment zag als ‘gevaarlijke en verslavende middelen zonder enige therapeutische toepassing met een hoog risico op misbruik’. President Richard Nixon stelde dat Leary vanwege zijn uitspraken de meest gevaarlijke man in Amerika was. Vrijwel alle psychedelica werden illegaal, wat betekende dat er hoge straffen zijn voor het bezit en gebruik van de middelen. Dit ging gepaard met angstcampagnes vanuit de media en overheid om gebruik nog verder te ontmoedigen. Er werd bijvoorbeeld beweerd dat gebruik van LSD zou leiden tot DNA-schade.^[8] Als gevolg van dit stigma en de verandering in de juridische status van psycedelica droogde het onderzoek daarnaar op.

De Psychedelische Renaissance

Inmiddels weten we dat de classificatie ‘Schedule 1 drugs’ onterecht was. Psychedelica zijn verrassend ongevaarlijk en de meestal helemaal niet verslavend.^[9] Dit betekent overigens niet dat er aan het gebruik daarvan geen risico’s zijn verbonden. Voor een klein percentage van de populatie kan gebruik bijvoorbeeld leiden tot een psychose. Daarnaast weten we dat psychedelica tot een paniekreactie kunnen leiden wanneer deze in de verkeerde mindset of in een ongunstige situatie worden genomen. Zo’n ervaring, bekend als een ‘bad trip’, kan daarnaast leiden tot een paniekreactie als deze gecombineerd wordt met andere psychoactieve middelen. Deze risico’s minimaliseren wanneer er aandacht wordt besteed aan ‘set’ en ‘setting’.^[10] Deze termen verwijzen respectievelijk naar de mindset van degene die het middel gebruikt en naar de fysieke en sociale omgeving waarin dat gebeurt. In een therapeutische context kan bijvoorbeeld een goede voorbereiding met de therapeut bijdragen aan de set. De  setting kan in een dergelijk geval bestaan uit een huiselijk ingerichte kamer en muziek. Kortom, als de middelen gebruikt worden in een gecontroleerde omgeving, met een gecontroleerde dosering en onder begeleiding van hiervoor getrainde therapeuten, zijn de veronderstelde risico’s erg klein. Bad trips komen doorgaans ook voor bij recreatief gebruik wanneer bovengenoemde criteria niet in acht worden genomen en als er verschillende middelen worden gecombineerd.

Dankzij langdurig pleidooi van enkele gerenommeerde wetenschappers kan er weer onderzoek gedaan worden naar het therapeutisch gebruik van psychedelica.

Ook is er steeds meer bewijs dat er wel degelijk klinische toepassingen zijn voor deze middelen.^[11] Dankzij langdurig pleidooi van enkele gerenommeerde wetenschappers kan er weer onderzoek gedaan worden naar het therapeutisch gebruik van psychedelica.^[12] Modern onderzoek naar deze middelen heeft bijvoorbeeld uitgewezen dat zowel psilocybine als ketamine mogelijk kunnen helpen bij hardnekkige depressie. MDMA zou daarnaast kunnen worden ingezet als ondersteuning van de behandeling van PTSS.^[13] Ook zijn er aanwijzingen dat verschillende middelen zouden kunnen helpen bij verslaving, anorexia, angstklachten en clusterhoofdpijn.^[14]

De huidige stand van zaken

Momenteel wordt nog onderzocht of deze middelen veilig en effectief genoeg zijn om als gangbare en gereguleerde behandeling te worden goedgekeurd. Ketamine loopt hierin iets voor op andere psychedelica en kan onder strenge voorwaarden worden ingezet voor de behandeling van hardnekkige depressie.^[15] Het kan als offlabelmiddel worden voorgeschreven, wat wil zeggen dat het voor andere klachten wordt gebruikt dan dat het is geregistreerd. Dat kan omdat het al een gereguleerd geneesmiddel was, namelijk als anestheticum bij operaties. Het middel heeft in lagere doseringen een dissociatief effect, waarbij iemand zich tijdelijk minder bewust is van zichzelf en de omgeving. Het blijkt dat dit depressieve symptomen tegen kan gaan.^[16] Ook heeft ketamine niet dezelfde slechte reputatie omdat het in tegenstelling tot bijvoorbeeld LSD, psilocybine en MDMA als ‘Schedule 3 drug’  is geclassificeerd en dus als veel ongevaarlijker. Deze categorisering is niet geheel terecht: herhaaldelijk gebruik van ketamine geeft een hoger risico op verslaving en lichamelijke klachten dan bovengenoemde middelen, hoewel dit risico nog steeds beperkt is.^[17]

Geen van de andere middelen kan op dit moment buiten de context van wetenschappelijk onderzoek worden voorgeschreven. In de Verenigde Staten is het onderzoek met MDMA nu echter zo ver gevorderd dat het binnenkort waarschijnlijk door de FDA goedgekeurd zal worden voor gebruik bij de behandeling van PTSS. Hierna zal goedkeuring in Nederland waarschijnlijk niet lang meer op zich laten wachten. Minister Ernst Kuipers van Volksgezondheid heeft zich in een brief aan de Tweede Kamer bijvoorbeeld al positief uitgelaten over de therapeutische toepassing van psychedelica.^[18] Hij schrijft: ‘Nederland [kan] een voortrekkersrol spelen op het gebied van het ontwikkelen van de juiste kaders, het beperken van risico’s en het vormgeven van opleidingen voor therapeuten.’ Deze trend zal zich zeer waarschijnlijk voor andere middelen en psychiatrische diagnoses voortzetten en de klinische praktijk flink veranderen.^[19] Er zal echter nog veel moeten gebeuren voordat psychedelische therapie een schaalbaar alternatief is ten opzichte van huidig gangbare medicatie.

Volgende stappen

Allereerst zal er veel meer onderzoek gedaan moeten worden. Hoewel de oude onderzoeken uit de jaren vijftig en zestig een schat aan informatie leveren over de mogelijke therapeutische potentie van psychedelica, waren de standaarden voor het uitvoeren van onderzoek destijds anders. Onderzoekers hebben hun technieken en apparatuur sindsdien veel verder ontwikkeld, onder andere geavanceerde hersenscans zijn ontworpen. Er kan nu dus beter onderzoek worden gedaan naar de werkingsmechanismen van psychedelica in het brein.^[20] De resultaten van deze oude onderzoeken zullen dus met moderne technieken en strengere richtlijnen moeten worden bevestigd en uitgebreid.^[21]

Tot nu toe heeft modern psychedelicaonderzoek, op een paar uitzonderingen na, een relatief klein aantal deelnemers gebruikt.^[22] Geneesmiddelenonderzoek naar ‘nieuwe’ middelen doorloopt verschillende langdurige fasen en begint doorgaans met kleine aantallen. Het onderzoek is door de veertig jaar durende stop weer relatief in de kinderschoenen komen te staan. Er zijn dus positieve aanwijzingen over de veiligheid en werkzaamheid van psychedelica, maar we kunnen nog geen stellige conclusies trekken. Daarnaast zijn er veel patiëntgroepen waar nog weinig onderzoek naar is gedaan, zoals mensen met bepaalde lichamelijke aandoeningen of meerdere psychiatrische stoornissen en complexere problematiek. Er zijn dus meer en grotere trials nodig om tot een uiteindelijk goedgekeurd en gereguleerd geneesmiddel te komen.^[23]

Voor wetenschappers ligt het gevaar op de loer dat zij zich laten meeslepen in een hype waarin ze niet meer kritisch genoeg naar de resultaten van onderzoek kijken.

Ten tweede is goede infrastructuur nodig voor implementatie in de gezondheidszorg. Op het moment dat deze middelen worden goedgekeurd is het bijvoorbeeld belangrijk dat er voldoende therapeuten zijn opgeleid om sessies met patiënten te begeleiden. Gezien de huidige positieve media-aandacht, onder meer in grote kranten als The New York Times, The Guardian en de Nederlandse Volkskrant, zou het goed kunnen dat er op moment van goedkeuring een grote vraag naar de behandelingen met psychedelica zou ontstaan.^[24] Dit creëert een grote behoefte aan lokale toegang tot deze middelen, getrainde therapeuten en adequate coördinatie met verschillende zorgverzekeraars. Als deze implementatie niet goed wordt ingekaderd kan de zorgvraag niet vervuld worden en is de patiënt niets verder geholpen.

Ten derde is het nodig dat voorbarig enthousiasme enigszins wordt getemperd. Dit geldt voor bedrijven, particuliere klinieken en de wetenschap. Voor bedrijven is het zaak dat zij zorgvuldig omgaan met de middelen en dat er voor hen keurmerken voor goede psychedelische retraites of andere diensten en producten worden gecreëerd.^[25] Zo wordt de gezondheid van klanten en deelnemers beschermd tegen goedbedoelde maar matig uitgevoerde diensten en tegen ondernemingen die vooral snel geld hopen te verdienen. Voor wetenschappers ligt het gevaar op de loer dat zij zich laten meeslepen in een hype waarin ze niet meer kritisch genoeg naar de resultaten van onderzoek kijken. Zo kan het zijn dat er vanuit enthousiasme te grote conclusies worden getrokken of beweringen worden gemaakt die niet volledig passen bij de data die voortkomt uit het onderzoek. Recentelijk is de discussie hierover goed op gang aan het komen. Er worden bijvoorbeeld regelmatig kritische noten van andere wetenschappers gepubliceerd als reactie op publicaties in wetenschappelijke tijdschriften.^[26] Naar onze mening is het belangrijk om de grote potentie van therapie met behulp van psychedelica te onderstrepen en tegelijkertijd de mogelijke risico’s daarvan te erkennen.

Al met al gaat het de goede kant op. Onderzoeken leveren hoopvolle resultaten op en de publieke opinie over psychedelische middelen is aan het veranderen.^[27] Het is echter goed om voorzichtig te blijven en psychedelica niet te zien als risicovrije wondermiddelen voor alle psychiatrische klachten. Ook moet de implementatie worden gereguleerd zodat patiënten de juiste zorg ontvangen. Hiervoor is het belangrijk dat experts vanuit verschillende disciplines met elkaar in discussie blijven en tot genuanceerde oplossingen en beleid komen. Het podium hiervoor wordt steeds groter. Zo heeft in september de vijfde editie van de Interdisciplinary Conference for Psychedelic Research plaatsgevonden in Haarlem die onder andere deze kwesties in acht nam. Daarnaast was er op 13 oktober een rondetafelgesprek in de Tweede kamer waarbij zowel ervaringsdeskundigen, wetenschappers en psychiaters hun kennis over deze behandelingen deelden en in discussie gingen met kamerleden.^[28] Kortom, de ontwikkelingen gaan op dit moment erg snel en wij zijn zeer benieuwd wat de toekomst van psychedelische behandelingen gaat brengen.

Redacteur: Pim Dankloff

Stephan Tap, MSc, werkt als onderzoeks- en docent-assistent aan de Vrije Universiteit Amsterdam waar hij onderzoek doet naar sekseverschillen in de acute effecten van guanfacine op het breinstresssysteem bij mensen met milde alcoholproblemen. Daarnaast is hij werkzaam als co-head of department Event Management bij de Amsterdam Psychedelic Research Association waar hij verantwoordelijk is voor het organiseren, plannen en uitvoeren van symposia, journal clubs en sociale bijeenkomsten die gericht zijn op de meest recente ontwikkelingen rondom psychedelica. Floor van der Does is PhD-kandidaat bij het Leids Universitair Medisch Centrum en doet voornamelijk onderzoek naar psychische klachten na traumatische ervaringen. Hierbij focust ze zich op de samenhang tussen symptomen door de tijd heen. Tot voor kort was ze coördinator van een onderzoek naar het gebruik van psilocybine bij het behandelen van hardnekkige depressie.