Door de tijd heen is er veel veranderd: woon- en werkomstandigheden zijn verbeterd en de medische zorg heeft sprongen vooruit gemaakt, resulterend in een hogere levensverwachting. Deze verbeterde omstandigheden hebben echter ook een keerzijde: de groei in welvaart bracht obesitas met zich mee. Tussen 1980 en 2015 is het aantal gevallen van obesitas zelfs verdubbeld.[1] Het is dan ook niet vreemd dat experts spreken over een wereldwijde obesitasepidemie, oftewel globesity.[2][3] De ziekte is inmiddels verantwoordelijk geweest voor meer dan vier miljoen doden wereldwijd[1], mede door gezondheidsrisico’s als diabetes en hart- en vaatziekten die uiteindelijk kunnen leiden tot een vroegtijdige dood.[4] Door deze ernstige risico’s is het belangrijk om inzicht te verkrijgen in de bepalende factoren voor obesitas. Een van deze factoren lijkt de samenleving zelf te zijn. De omgeving is zo gestructureerd dat men automatisch een ongezonde richting op wordt gestuurd, waarmee de structuur van de samenleving een rol speelt in de obesitasepidemie.
De standaard leefstijl
Het idee dat de samenlevingsstructuur een rol speelt in obesitas wordt vaak uitgelegd met een concept genaamd default lifestyle – de ‘standaard leefstijl’.[5] Vanuit historisch oogpunt wordt de samenlevingsstructuur in drie elementen opgesplitst die gezamenlijk een deel van het hoge aantal gevallen van obesitas kunnen verklaren. Ten eerste was menselijke inspanning vroeger noodzakelijk voor veel levensbehoeften, zoals verrichting van arbeid en voortbeweging. Tegenwoordig hebben machines een groot deel van deze taken overgenomen. Denk bijvoorbeeld aan auto’s, fabrieksmachines en liften. Beweging is dus tegenwoordig geen noodzaak meer, maar een optie. Daarnaast is huishoudelijke voedselproductie vervangen door industriële voedselproductie. Waar men vroeger meer tijd besteedde aan het bereiden van voedsel, het verbouwen van groente of het slachten van vee, wordt dit tegenwoordig bijna allemaal door de fabrikant gedaan. Ten derde speelt de farmaceutische industrie in op het gebrek aan kennis van de burger door op een slimme manier reclame te maken voor hun producten. Het is voor mensen immers gemakkelijker om medicijnen te slikken en van een probleem af te zijn, dan om hun gehele leefstijl om te gooien. De valkuil hierbij is het ontstaan van een vicieuze cirkel: medicijnen kunnen voor bijwerkingen zorgen, wat vaak wordt opgelost met het slikken van meer medicijnen. Dergelijke medische situaties kunnen ook voorkomen bij obesitas. De consumptiegeest die onze huidige samenleving karakteriseert, lijkt dus ook te zijn neergestreken in de farmaceutische industrie.
De samenleving is zo gestructureerd dat keuzes al voor ons worden gemaakt.
De vrije wil bestaat niet?
De theorie van de default lifestyle is opgesteld met het oog op de Amerikaanse samenleving. Deze kan echter ook worden toegepast op andere westerse samenlevingen. Zo kent de Nederlandse maatschappij enkele overeenkomsten in levensstijl met de Amerikaanse, zoals het westerse dieet.[6] Daarnaast gaat Nederland steeds meer lijken op de Verenigde Staten, bijvoorbeeld door toenemende portiegroottes van maaltijden[7], een toenemend aantal fastfoodketens[8], en een levensstijl waarbij we overmatig zitten.[9][10] De huidige samenleving wordt dan ook gekenmerkt door een structuur van gemak en snelheid. Veranderingen, zoals het aanpassen van de leefstijl, moeten vooral niet te ingrijpend zijn, en dingen zoals afvallen moeten vooral niet te lang duren. Mirowsky en Ross (2011) schetsen een beeld van de samenlevingsstructuur waarbij kan worden afgevraagd in hoeverre vrije wil nog bestaat. De samenleving is namelijk zo gestructureerd dat keuzes al voor ons worden gemaakt. Het idee van de obesogene samenleving ligt aan deze theorie ten grondslag: een omgeving die ongezonde eet- en leefpatronen bevordert en daardoor bijdraagt aan het ontstaan van overgewicht. Slimme marketingtrucs worden gebruikt zodat het soms lijkt alsof een gezonde keuze wordt gemaakt, maar het tegenovergestelde waar is. Met dit uitgangspunt in het achterhoofd kan worden gesteld dat de meerderheid van de westerse samenlevingen als obesogeen is gestructureerd. Mensen kunnen het dus eigenlijk niet helpen dat ze te dik zijn: het kost immers te veel moeite om gezond te eten en te leven, en dat zijn we in de huidige maatschappij niet meer gewend. Het tegenovergestelde kan ook echter worden bereikt door het juiste gedrag te stimuleren. Een aantrekkelijke omgeving kan bijvoorbeeld leiden tot meer beweging, en het goedkoper maken van gezonde voeding kan gezondere keuzes stimuleren.
Meer kennis is niet altijd de oplossing.
De verleiding weerstaan
Wat als mensen zich bewust zijn van deze samenlevingsstructuur en haar gevolgen? Door de bevolking te onderwijzen in het maken van gezonde keuzes, is men beter in staat om de structuur van de samenleving te herkennen die ten grondslag ligt aan de default lifestyle. Mirowsky en Ross (2015) vinden dit de oplossing om de default lifestyle te kunnen omzeilen.[11] Volgens hen helpt een hoog opleidingsniveau bij het efficiënter inzetten van het inkomen om het huishouden en de persoonlijke gezondheid te kunnen onderhouden. Ook is opleiding een belangrijke voorspeller van het verkrijgen van competenties, kennis en allerlei vaardigheden. In andere woorden zou een hoger opleidingsniveau dus kunnen zorgen voor meer kennis over de gezondheid, en daarmee ook de mogelijkheid vergroten om gezondere keuzes te maken. Men zou bijvoorbeeld kennis over het belang van fysieke beweging of de betekenis van informatie op verpakkingen beter kunnen begrijpen. Een stroom aan informatie is echter ook niet de oplossing. Het is soms lastig om door de bomen het bos nog te zien, bijvoorbeeld bij super foods als chiazaad of goji bessen. Die worden aangeprezen als wondermiddelen met allerlei positieve gezondheidseffecten, maar of ze werkelijk bijdragen aan een betere levensstijl is de vraag.
Meer kennis is dus niet altijd de oplossing. Het gaat bij de default lifestyle ook om het weerstaan van verleidingen. De huidige obesogene samenleving is erop gericht om mensen voor de gemakkelijke, snelle, en meestal ongezonde optie te laten kiezen. Zelfs als iemand genoeg kennis heeft vergaard om de gezondere keuze te maken, zal hij niet altijd goed zijn in het weerstaan van deze verleidingen. Dit vereist veel zelfbeheersing. Mede door het imago van ongezonde keuzes is het moeilijk om verleidingen te weerstaan: ze worden veelal aangeprezen als ‘comfort food’ of iets om ‘jezelf te verwennen’. Bij mooi weer ‘hoort’ nu eenmaal een biertje en een bittergarnituur op het terras, en bij slecht weer neem je de auto in plaats van de fiets. Een voedselproduct met veel vetten en suiker, en dus met veel beloningsgevoel, of een reis die weinig inspanning kost, is vaak plezieriger, sneller, en gemakkelijker dan de gezonde optie. Jezelf belonen gaat dus veelal gepaard met het maken van ongezonde keuzes. Niet zo vreemd, als we terugkijken naar de sleutelwoorden van de obesogene samenleving: gemakkelijk en snel.
“Ik kan er niets aan doen!” – of toch wel?
Met de default lifestyle is een nieuwe inkijk gegeven in het verklaren van de hoge obesitasprevalentie wereldwijd, maar ook in Nederland. Ten grondslag aan dit concept ligt de samenlevingsstructuur, die volgens Mirowsky en Ross (2011) als obesogeen is geordend en daardoor bijdraagt aan globesity. In andere woorden, als er niets aan deze samenlevingsstructuur verandert, zet dit proces door en wordt de samenleving uiteindelijk alleen maar dikker. Als er daarentegen wordt geïnvesteerd in een nieuwe samenlevingsstructuur, waarbij een aantrekkelijke omgeving meer beweging kan stimuleren, waarbij het maken van gezonde keuzes wordt aangemoedigd, en waarbij het belang van een gezonde leefstijl duidelijk wordt gemaakt, kan dit proces worden omgedraaid. Het is daarom tijd om de samenlevingsstructuur om te gooien door een gezonde leefstijl de standaard te maken.
Redacteur: Stephanie Bosschaert
Referenties
[2] Delpeuch, F. (2013). Globesity: A planet out of control? London: Routledge.
[3] World Health Organisation. “Controlling the global obesity epidemic.” (2003) http://www.who.int/nutrition/topics/obesity/en/
[4] Rizzuto, D., Mossello, E., Fratiglioni, L., Santoni, G., & Wang, HX. “Personality and Survival in Older Age: The Role of Lifestyle Behaviors and Health Status.”American Journal of Geriatric Psychiatry, 25.12 (2017): 1363-1372.
[5] Mirowsky, J., & Ross, C. E. “Self-direction toward health.” In J. M. Suls, K. W. Davidson, & R. M. Kaplan (Eds.), Handbook of health psychology and behavioral medicine (2011), 235-250.
[6] Cordain, L., Eaton, S. B., Sebastian, A., Mann, N., Lindeberg, S., Watkins, B. A., & Brand-Miller, J. “Origins and evolution of the Western diet: health implications for the 21st century.” The American journal of clinical nutrition, 81.2 (2005): 341-354.
[7] Steenhuis, I. H., Leeuwis, F. H., & Vermeer, W. M. “Small, medium, large or supersize: Trends in food portion sizes in The Netherlands.” Public health nutrition, 13.6 (2010), 852-857.
[8] Duijn, S., & van de Scheur, S. “Stand van de leisure. Cijfers, grafieken en duidingen uit de Leisure-sector.” In A. Amro (Ed.), 2018.
[9] Milton, K., Gale, J., Stamatakis, E., & Bauman, A. “Trends in prolonged sitting time among European adults: 27 country analysis.” Preventive Medicine, 77 (2015): 11-16.
[10] Smith, L. P., Ng, S. W., & Popkin, B. M. “Trends in US home food preparation and consumption: Analysis of national nutrition surveys and time use studies from 1965–1966 to 2007–2008.” Nutrition Journal, 12.1 (2013), 45.
[11] Mirowsky, J., & Ross, C. E. “Education, health, and the default American lifestyle.” Journal of Health and Social Behavior, 56.3 (2015), 297-306.
Reacties