Er wordt voorspeld dat miljoenen mensen zullen moeten verhuizen ten gevolge van het veranderende klimaat. De klimaatsveranderingen zijn een hot topic in de wetenschappelijke wereld, maar voor deze klimaatvluchtelingen bestaat echter nog geen enkele vorm van beleid. Maar weten we eigenlijk al wie deze zogenaamde klimaatvluchtelingen zullen zijn?

 

Het lijkt wel alsof er vergeten wordt dat dit debat over bestaande mensen gaat

 

Een stijgende zeespiegel, aanhoudende droogte en frequente natuurrampen: de klimaatverandering eist haar tol. Ook de mensheid begint langzamerhand de gevolgen te voelen en in de toekomst zullen er vermoedelijk miljoenen mensen hun woonplaats moeten verlaten door het toedoen van veranderingen in de natuurlijke omgeving. Deze vluchtelingen zullen the human face of climate change worden [1]. Ondanks de toenemende aandacht voor dit fenomeen ontbreekt het vooralsnog aan politieke actie. Hoewel klimaatvluchtelingen ongetwijfeld tot de realiteit van de toekomst zullen behoren, bestaat er momenteel geen enkele vorm van internationaal beleid voor hen. Daarom is het van groot belang een internationaal raamwerk op te stellen waar oplossingen voor deze mensen aan getoetst kunnen worden. In dit artikel wordt een eerste stap gezet in de zoektocht naar mogelijkheden om in de nabije toekomst toch een internationaal beleid voor klimaatvluchtelingen te ontwerpen. Eén daarvan is het in kaart brengen van de vorderingen in het wetenschappelijk debat omtrent de klimaatveranderingen en de weerspiegeling ervan in het proces van beleidsontwikkeling.

 

Het discours uitgelegd
Om het wetenschappelijk debat omtrent klimaatvluchtelingen in kaart te kunnen brengen, dienen allereerst de bestaande discoursen onderzocht te worden. In deze context betekent een ‘discours’ een verzameling van ideeën en concepten die een betekenis geeft aan een fenomeen, zoals in dit geval ‘de klimaatvluchteling’ [2]. Niet de klimaatvluchteling zelf, maar de betekenis die de samenleving eraan geeft, is dus van belang. Deze betekenis is bepalend voor de wijze waarop er met het probleem omgesprongen wordt [3] . Met andere woorden: door een analyse van de betekenis van en houding tegenover klimaatvluchtelingen kan vastgesteld worden hoever het wetenschappelijke debat en het beleidsdebat gevorderd zijn en waar, binnen de vele complexe relaties, de mogelijkheden zitten om in de toekomst tot effectieve oplossingen te komen.

Een goede kennisbasis voor het ontwikkelen van beleid ontbreekt

 

Vier fases van een debat
De mate van complexiteit van een discours kan ook aangeven in welke fase van debat het discours zich bevindt. In een debat kunnen vier fasen onderscheiden worden, van ideaal tot problematisch. De meest ideale situatie is consensus. Er bestaan echter tal van obstakels die de weg richting consensus kunnen bemoeilijken. Eén daarvan is dat verschillende bronnen gebruik maken van verschillende discoursen, ook wel discursieve conflicten genoemd [2]. Met andere woorden: verschillende wetenschappelijke artikelen over eenzelfde onderwerp kunnen verschillende discoursen uitdragen. Daarnaast kan er ook sprake zijn van interdiscursiviteit, dit wil zeggen dat er in eenzelfde rapport of artikel gebruik wordt gemaakt van verschillende opvattingen of discoursen over hetzelfde fenomeen [4] . In zulke gevallen heeft de auteur zelf nog geen eenduidige argumentatie ontworpen. Als laatste is er false consensus, dit wil zeggen dat er vanuit gegaan wordt dat de eigen visie ook door anderen gedeeld wordt [5], wanneer dit niet het geval is, hetgeen een productief debat onmogelijk maakt.

 

Het gebrek aan consensus in de wetenschap is terug te vinden in het gebrek aan daadkracht in het beleid.

 

Klimaatvluchtelingen in de wetenschap
Hoewel het fenomeen van de klimaatvluchteling uitgebreid besproken wordt in de literatuur, bestaat er in wetenschappelijke artikelen weinig tot geen consensus betreffende het gebruikte discours. Zo is er bijvoorbeeld geen eenduidig gebruik van de verschillende termen en wordt er meestal geen concrete definitie benoemd. Hebben de auteurs het dan wel over dezelfde mensen? Het wetenschappelijke debat houdt zich voornamelijk bezig met grote onderwerpen als migratie en verantwoordelijkheid en niet met de basiskenmerken van de klimaatvluchteling. Dit is een duidelijk voorbeeld van false consensus binnen het wetenschappelijke discours. Daarnaast bestaan er voornamelijk veel discursieve conflicten tussen de verschillende wetenschappelijke publicaties. Aldus ontbreekt het aan een goede kennisbasis voor het ontwikkelen van beleid.

 

Klimaatvluchtelingen in het internationaal beleid
De bestaande beleidsdocumenten proberen een praktischere invulling te geven aan de verschillende aspecten van het discours, maar slagen daar evenwel niet altijd in. Hoewel er duidelijk gekozen wordt om het woord ‘klimaatvluchteling’ niet te gebruiken, blijven een eenduidige definitie en duidelijke kenmerken alsnog achterwege. Daarnaast bevatten de beleidsdocumenten, anders dan de wetenschappelijke publicaties, veel interdiscursiviteit. Vooral de contradictie tussen tekst en beeld zijn opvallend. Waar de tekst oproept tot oplossingen die de klimaatvluchtelingen onafhankelijk kunnen uitvoeren, vertonen de illustraties een typisch beeld van mensen in nood, juist wel afhankelijk van de hulp van buitenstaanders.

Zonder definitie van de klimaatvluchteling, is het huidige debat richting beleidsontwerp zinloos.

 

Een analyse van de vier fasen van debat heeft aangetoond dat het beleid vanwege interne contradicties nog verder af staat van consensus dan de wetenschap, waar het debat over meer aspecten van het discours wordt gevoerd. De aanwezigheid van false consensus is in beide discoursen verontrustend. Hoe kan dit debat in de goede richting, naar consensus, worden gestuurd?

 

Terug naar de basis
Momenteel bieden beide discoursen, wetenschap en beleid, weinig ruimte voor het ontwikkelen van beleid. Het gebrek aan consensus of toekomstgerichtheid in de wetenschap is terug te vinden in het gebrek aan daadkracht in het beleid. Als het debat dan toch gevoerd wordt, richt het zich op grotere thema’s dan de klimaatvluchteling zelf. Het lijkt wel alsof er vergeten wordt dat dit debat over bestaande mensen gaat, die de gevolgen van de klimaatverandering aan den lijve zullen ondervinden. Juist daarom is het van belang om het debat terug te brengen naar de basiskenmerken die uitmaken wie wel of niet beschouwd moet worden als een klimaatvluchteling. Zonder definitie van de klimaatvluchteling, is het huidige debat richting beleidsontwerp zinloos. Om een concrete en effectieve aanpak te bekomen, die daadwerkelijk oplossingen kan aandragen voor deze klimaatvluchtelingen, moeten zowel de wetenschap als het beleid eerst moeite doen om deze mensen te leren kennen en te bepalen wie ‘de klimaatvluchteling’ is.

 

Redactie: Deirdre Meursing